Artykuł

Andrzej Lipczyński

Andrzej Lipczyński

Aspekty prawne przemocy domowej


Wstęp


Od kiedy w społeczeństwie polskim zaczęto głośno mówić o zjawisku przemocy domowej, o jej konsekwencjach natury psychicznej, pojawia się problem, w jaki sposób skutecznie pomagać ofiarom. Wielu profesjonalistów, mimo znakomitego przygotowania do interwencji psychologicznej, mają trudności w poruszaniu się w zagadnieniach prawnych. Celem tego opracowania jest przybliżenie profesjonalistom, pracownikom służby zdrowia prawnego aspektu przemocy domowej.

Należy zdać sobie sprawę z tego, że prawo jako najbardziej klarowny instrument przeciwstawienia się przemocy nie jest jedynym sposobem na jej powstrzymanie. Za takim stwierdzeniem kryje się wiele przewidywalnych aspektów. Jednym z tych aspektów jest fakt, że każda interwencja niesie ze sobą konsekwencje niszczące rodzinę. Należy dokładnie zdać sobie z tego sprawę i wybierać za każdym razem mniejsze zło. Nie jest rzeczą prostą przerwanie przemocy chociażby, dlatego, że wymiar sprawiedliwości niechętnie stosuje sankcje w postaci zatrzymania sprawcy przemocy. Nie dysponuje też właściwym programem natychmiastowej pomocy ofiarom nawet, kiedy ofiarami przemocy stają się dzieci, osoby starsze, niedołężne. Należy też zwrócić uwagę na czas, jaki upływa od momentu zgłoszenia przestępstwa do momentu wyrokowania i wyroku. Sam wyrok też w wielu przypadkach nie poprawia sytuacji psychologicznej. Jedynie to, co zmienia, to konsekwencje wynikające z wyroku sądowego. Niekiedy samo postępowanie przygotowawcze i okres wyrokowania staje się karą, nie tylko dla sprawcy przemocy, ale także dla ofiar i osób najbliższych.

Polskie prawo wyraźnie wskazuje, że krzywdzenie członków rodziny jest przestępstwem i jak każde inne podlega karze. Każda osoba, która doznaje krzywdy (przemocy) ma prawo do ochrony, do powstrzymania czynnej przemocy. Ofiara przemocy w momencie decyzji o jej przerwaniu ma za sobą na ogół przykre doświadczenia, wynikające z jednej strony z bezskutecznych własnych działań, prowadzących do powstrzymania przemocy, z drugiej strony płynących ze strony różnego rodzaju instytucji, mających przeciwdziałać temu zjawisku. Niekiedy musi przełamać stereotypowe poglądy społeczne na temat przemocy. Musi przestać obarczać się odpowiedzialnością za doznane krzywdy. Bardzo wyraźnie należy podkreślić, że żadne zachowanie ofiary nie usprawiedliwia przemocy i nie upoważnia do przemocy.

Długotrwała przemoc rodzi w ofierze określone skutki psychiczne: strach, wstyd, bezradność. Dlatego też pomoc ofiarom przemocy powinna iść wielotorowo. Z jednej strony oddziaływania psychologiczne, a z drugiej prawne. Jednym z podstawowych aspektów oddziaływania jest powstrzymanie przemocy. Przerwanie przemocy jest podstawowym warunkiem do tego, aby można ofierze pomagać. Jest też jednym z najtrudniejszych aspektów interwencji. Innym aspektem jest pomoc psychologiczna, która powinna koncentrować się między innymi na zrozumieniu sytuacji, w jakiej się znalazła ofiara, przejściu przez poczucie krzywdy, winy, chęci odwetu i rozpaczy.

W oddziaływaniu psychologicznym należy stale pamiętać, aby przez te oddziaływania nie dokonywać wtórnego zranienia (między innymi: wytykanie bezskuteczności dotychczasowego działania, oceniania postępowania, ośmieszania), które skutkują wycofaniem się z przyjmowania takiej pomocy. Najskuteczniej można pomóc wówczas, gdy uwzględnia się zasoby zewnętrzne (zaplecze materialne) i wewnętrzne (psychiczne) ofiary. Zasoby te mogą stać się doskonałą podbudową do podejmowania ważnych życiowych decyzji. Staną się elementem zdrowienia i odzyskania utraconej mocy osobistej.

Najogólniej można stwierdzić, że każdy człowiek ma prawo do bezpieczeństwa, godności i nienaruszalności mienia. Każde naruszenie tego prawa może być ścigane przez prawo pod warunkiem, że zostanie zgłoszone właściwym organom ścigania – prokuraturze lub policji.

Przestępstwo przeciwko rodzinie


Na wstępie należy przybliżyć pojęcie „osoby najbliższej” w rozumieniu prawa karnego. Nie jest to równoznaczne z potocznym rozumieniem tego terminu. Podmiot ten jest określony w art. 115 §11 KK poprzez zaliczenie do osoby najbliższej: małżonka, wstępnych (rodziców i dziadków), zstępnych (dzieci i wnuki), rodzeństwa, powinowatych (członków rodziny współmałżonka) w tej samej linii i stopniu, osoby pozostającej w stosunku przysposobienia i jej małżonka, a także osoby pozostające we wspólnym pożyciu (konkubent i konkubina).

W przypadku przemocy w rodzinie dochodzi do naruszenie przepisów rozdziału XXVI kodeksu karnego, a w szczególności art. 207 §1 „Kto znęca się fizycznie i psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na stan psychiczny i fizyczny podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.” Jest to tzw. typ podstawowy przestępstwa, który w §§ 2 i 3 przewiduje jeszcze okoliczności zaostrzające (podwyższając) wymiar kary w przypadku, gdy czyn określony w §1 połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa oraz w sytuacji, gdy następstwem znęcania się jest targnięcie się ofiary na własne życie. W pierwszym przypadku górna granica kary ulega podwyższeniu do 10 lat, a w drugim do 12 lat.

Przemoc w postaci znęcania psychicznego lub fizycznego zawiera w swojej istocie wielokrotność działania sprawcy. W przypadku jednorazowego działania przemoc może być rozpatrywana w aspekcie naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, a nawet naruszenia nietykalności cielesnej. W zależności od skutku działania sprawcy: od ciężkiego uszczerbku na zdrowiu w postaci m.in. ciężkiego kalectwa (art. 156 §1 KK), naruszeniu czynności narządu ciała i rozstroju zdrowia poniżej 7 dni (art. 157 KK), do naruszenia nietykalności cielesnej (art. 217 §1 KK) różna jest odpowiedzialność sprawcy i zagrożenie karą oraz tryb jego ścigania.

Stosowanie przemocy opisane w dyspozycji art. 207 KK jest przestępstwem ściganym z urzędu, co oznacza obowiązek organów ściągania prowadzenia postępowania bez względu na wyrażaną w tym zakresie wolę ofiary i nie jest konieczne zgłoszenie tego faktu osobiście policji lub prokuraturze. Do podjęcia czynności prawnych przez te organy wystarcza ich powiadomienie w jakikolwiek sposób, chociażby przez sąsiadów, czy kuratora.

W pozostałych przypadkach tryb ścigania uzależniony jest od następstw działania sprawcy. W sytuacji spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub naruszenia czynności ciała na okres powyżej 7 dni ściganie sprawcy prowadzone jest z urzędu. W tym ostatnim przypadku, gdy naruszenie czynności ciała jest kwalifikowane na okres powyżej 7 dni, a sprawcą jest osoba najbliższa dla ofiary, ściganie odbywa się wyłącznie na wniosek pokrzywdzonego, który może nie wyrażać chęci ścigania i pomimo oczywistego stwierdzenia przestępstwa postępowanie karne musi zostać umorzone.

W sytuacji, gdy naruszenie i rozstrój zdrowia zostały zakwalifikowane przez lekarza jako obrażenia naruszające czynności narządu na okres poniżej 7 dni, ewentualnie działanie sprawcy nosi znamiona naruszenia nietykalności cielesnej, wówczas ofiara sama sporządza i wnosi akt oskarżenia do właściwego sądu. W tym ostatnim zakresie ustawodawca uznał, iż ingerencja organów ścigania nie jest konieczna, chociaż dopuścił możliwość objęcia takiego czynu ściąganiem z urzędu w sytuacji, gdy wymaga tego interes społeczny np. ofiara jest osobą małoletnia, a sprawcami przestępstwa są rodzice lub ofiara jest podeszłym wieku. Wówczas prokurator, pomimo, że jest to przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego, wszczyna postępowanie karne.

W przypadku przestępstw prywatnoskargowych w pracy z ofiarą przemocy należy wyraźnie zaznaczyć jej rolę w procesie karnym w charakterze oskarżyciela prywatnego z wynikającymi z tego uprawnieniami. Mankamentem jest jednak konieczność wniesienia opłaty sądowej oraz narażenie na dodatkowy stres występowania w sądzie i przedstawiania swoich racji.

Przestępstwo przeciwko dziecku


Jednym z aktów przemocy wobec dziecka jest brak zabezpieczenia środków finansowych, umożliwiających prawidłowy jego rozwój, zdrowie, egzystencję oraz pozbawienia należytego kontaktu emocjonalnego z bliską osobą.

Ustawodawca w sposób jednoznaczny określa w art. 209 §1 KK, że „kto uporczywie uchyla się od wykonania ciążącego na nim na mocy ustawy lub orzeczenia sądowego obowiązku opieki przez niełożenie na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby i przez to naraża ją na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, podlega karze....” Chodzi tu o alimentację nie tylko dzieci, ale również rodziców lub inne osoby najbliższe. Zjawisko uchylania się od tego obowiązku jest przemocą. Innym zjawiskiem, o którym mówi art. 210 §1 KK., jest brak troski, „Kto wbrew obowiązkowi troszczenia się o małoletniego poniżej lat 15 albo o osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny osobę tę porzuca, podlega karze...”

Jednym z najbardziej krzywdzących dzieci działaniem przestępczym jest czyn opisany w art. 211 KK, „Kto wbrew woli osoby powołanej do opieki lub nadzoru, uprowadza lub zatrzymuje małoletniego poniżej lat 15 albo osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny podlega karze...” Oznacza to nie mniej ni więcej to, że bez stosownego orzeczenia lub wyroku sądu czynić tego nie wolno, nawet wówczas, kiedy stosującymi przemoc są faktyczni opiekunowie.

Każda osoba fizyczna, nawet wybrana przez dziecko – ofiarę przemocy, udzielając mu schronienia wbrew woli prawnych opiekunów - narusza prawo. Pomocy takiej może jedynie udzielić osoba prawna (schronisko, izba dziecka, pogotowie opiekuńcze). Wyjściem z takiej sytuacji jest natychmiastowe postanowienie lub orzeczenie właściwego sądu o ograniczeniu władzy rodzicielskiej.

Nie ulega wątpliwości, że przemoc wobec rodziny, szczególnie wobec dzieci, jest szczególnie postrzegana przez osoby, które z racji swojego zawodu mają z nimi kontakt. Do tej grupy zawodowej należą nauczyciele, pedagodzy szkolni i psycholodzy. Na nich spoczywa obowiązek niezwłocznego powiadomienia policji lub prokuratora o swoich spostrzeżeniach. Taki społeczny (bez sankcji karnych) obowiązek nakłada art. 304 §1 KPK: „Każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub policję.” W przypadku instytucji państwowych lub samorządowych np. szkoły, mamy do czynienia z bezwzględnym obowiązkiem, a zaniechanie powiadomienia może zostać potraktowane jako przestępstwo z art. 231 KK, tj. niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza publicznego (za takiego funkcjonariusza można uznać dyrektora szkoły) i działanie na szkodę interesu publicznego. Dla obrony świadków ustawodawca przewidział w art.191 § 3 KPK ochronę: „Jeśli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezpośredniej wobec świadka lub osoby najbliższej w związku z jego czynnościami, może on zastrzec dane dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu.” Najbezpieczniej jest jednak, aby instytucja (szkoła) chroniąc dziecko z mocy prawa wystąpiła z powiadomieniem.

Ofiara przemocy w trakcie czynności prawnych


W art. 15 ust.1 pkt. 3 ustawa z 6 kwietnia 1990r. „o Policji” wyraźnie zapisano, że „ policja ma prawo zatrzymać osoby stwarzające w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także mienia.” Warto w tym momencie nieco więcej miejsca poświęcić temu zagadnieniu chociażby, dlatego, że policjant jest pierwszym na ogół przedstawicielem prawa wzywanym w sytuacji przemocy domowej. Głównym zadaniem policji przy interwencji jest przede wszystkim przerwanie aktu przemocy, zapobieżenie popełnieniu przestępstwa w przyszłości i ostatecznie ściganie sprawców. Aby skutecznie domagać się pomocy warto jest zapoznać się z tym, czego można oczekiwać. Każda osoba wzywająca policję ma prawo do:

  1. Uzyskania od interweniujących policjantów zapewnienia doraźnego bezpieczeństwa. Nie chodzi tu w tym wypadku o stan nietrzeźwości, który według prawa nie jest przestępstwem, a o skutki tego stanu. Odizolowanie sprawcy przemocy jest tu najskuteczniejszym sposobem doraźnej pomocy.
  2. Informacji o funkcjonariuszach udzielających pomocy (nr identyfikacyjny, nazwę i siedzibę jednostki, która podejmuje interwencję). O takie informacje można już domagać się już przy zgłoszeniu telefonicznym. Znając dane służbowe policjanta można w każdej chwili zgłosić go na świadka.
  3. Wykonania notatki o interwencji, która może posłużyć w późniejszym okresie jako dowód w sprawie sądowej.
  4. Złożenia skargi na czynności policyjne.

Policjant z mocy Ustawy ma obowiązek:

  1. Zapewnić bezpieczeństwo pokrzywdzonym.
  2. Dokonać zapisu służbowego, które może być wykorzystane w sprawie.
  3. W ramach działalności prewencyjnej ma obowiązek przekazać sprawę do zainteresowania policjantom dzielnicowym.

Ustawa o policji w art. 142 §1 mówi wyraźnie „ Policjant, który przy wykonywaniu czynności służbowych przekracza uprawnienia lub nie dopełnia obowiązku, naruszając w ten sposób dobra osobiste, podlega karze pozbawienia wolności do lat 5.”

Istotne uwagi dotyczące ujawnienia przestępstwa


Do ujawnienia przestępstwa (przemocy) dochodzi najczęściej wówczas, gdy osoba pokrzywdzona zawiadamia o tym fakcie prokuratora lub policjanta właściwej komendy policji. Czynność ta niesie ze sobą ważną konotację. Istotne staje się w tej sprawie jasne określenie oczekiwań. Na ogól, jeśli dochodzi do zgłoszenia, to intencją osoby zgłaszającej, w tym wypadku przemoc domową, jest żądanie ścigania i ukarania sprawcy. Do takiej decyzji należy się dokładnie przygotować. Jeśli ofiarą przemocy staje się osoba małoletnia, w jej imieniu musi wystąpić osoba dorosła – rodzice lub opiekun prawny. W przypadku, gdy sprawcami przestępstwa przemocy są przedstawiciele ustawowi małoletniego, Sąd Rodzinny i Nieletnich na wniosek prokuratora może ustanowić dla dziecka kuratora dla jego reprezentowania. Warto w tym miejscu jeszcze raz przypomnieć, że jeśli przemoc w rodzinie występuje dość często, zdarzenia takie powtarzają się, to nawet po wycofaniu zeznań przez osobę poszkodowaną, postępowanie przygotowawcze jest kontynuowane, gdyż opisane postępowanie sprawcy nosi znamiona przestępstwa z art. 207 kk, które ścigane jest z urzędu, niezależnie od woli pokrzywdzonego.

Przygotowanie zgłoszenia o przemocy nakłada pewne obowiązki, które mogą w poważnym stopniu przyśpieszyć i pomóc w procesie dochodzenia i w późniejszym okresie wyrokowania. Przygotowanie oznacza: przypomnieć sobie dokładnie przebieg zdarzeń, miejsce, dzień, godzinę, uczestników; jakie nastąpiły urazy i u kogo, kto udzielał pomocy medycznej; jak często pojawiają się akty przemocy, czy jest to zdarzenie incydentalne; czy przemocy towarzyszy stan nietrzeźwości sprawcy; czy pojawiają się groźby, które w przekonaniu ofiary mogą być spełnione; czy wzywano policję i jaki był efekt interwencji; zaświadczenia lekarskie o stanie obrażeń.

Dowody w sprawie o znęcanie się psychiczne i fizyczne


Generalnie można stwierdzić, że dowodem w sprawie może być każde świadectwo mówiące o ciągłej przemocy stosowanej przez sprawcę.

  1. Zeznania świadków. Świadkiem może być każda osoba (na ogół jednak pełnoletnia), która była naocznym obserwatorem aktu lub aktów przemocy, może słyszeć odgłosy przemocy lub wysłuchać od ofiary skarg i opisu zdarzeń. Jeśli osoba poszkodowana wie, że zeznania świadka pomoże w sprawie może zgłosić go bez pytania o zgodę. Stawiennictwo świadka jest obowiązkowe, a za składanie fałszywych zeznań grozi kara. Zeznania świadka w uzasadnionych przypadkach mogą być utajnione.
  2. Dowodem może być również nagranie magnetofonowe i pisemny opis zdarzenia
    przedstawionego na taśmie.
  3. Dowodem stają się również zniszczone przedmioty, ślady krwi, fotografie mieszkania
    ze śladami awantury oraz naoczni świadkowie takiego stanu.
  4. Bardzo istotnym dowodem w sprawie są świadectwa lekarskie o obrażeniach doznanych
    przez ofiarę. Nie musi to być świadectwo wystawione tylko i wyłącznie przez biegłego
    lekarza sądowego. Należy zadbać jedynie o to, aby lekarz w karcie pacjenta zaznaczył
    okoliczności powstania obrażeń (podawane przez pokrzywdzonego). Dobrze jest, jeśli lekarz określi, w jakim stopniu nastąpiło naruszenie czynności ciała i na jaki okres. W tym miejscu należy wskazać, że w przypadku przestępstwa znęcania się opisanego w art. 207 §1 KK nie jest wymagane, by działanie sprawcy spowodowało jakiekolwiek obrażenia u ofiary. Tym samym, jeżeli przemoc polega, np. na popychaniu albo takim zadawaniu uderzeń, by nie pozostawić śladów, nie powinno to powstrzymywać osoby pokrzywdzonej od złożenia zawiadomienia, a do wszczęcia postępowania nie jest konieczne świadectwo lekarskie.
  5. Dowodem też są notatki policyjne z interwencji. Utrwalanie i zbieranie dowodów aktów przemocy nie zależy od późniejszego ich wykorzystania. Mogą one służyć nie tylko w jednej sprawie, chociażby karnej. Można je ze skutkiem wykorzystać w postępowaniu cywilnym czy tez administracyjnym.

Dowody w sprawie można podzielić na:

Osobowe środki dowodowe, czyli dowody z zeznań świadków, w tym poszkodowanych


Należy zaznaczyć, że najważniejszą przesłanką dla ukarania sprawcy jest współpraca ofiary, której - jako osobie najbliższej - przysługuje w tym zakresie – zgodnie z art. 182 §1 KPK - prawo do odmowy składania zeznań. Korzystanie z przysługującego uprawnienia do odmowy do składania zeznań ma swoje reperkusje. Do tych konsekwencji należy konieczność traktowania dotychczasowych zeznań ofiary będącej osobą najbliższą tak, jakby nie zostały złożone. W przypadku braku innych świadków lub dowodów w sprawie, skutkuje to umorzeniem postępowania, odmową wszczęcia bądź uniewinnieniem sprawcy, kiedy skorzystanie z tego uprawnienia nastąpiło już po wniesieniu aktu oskarżenia. Skorzystanie z prawa do odmowy zeznań następuje najczęściej w sytuacji, gdy przestraszony ewentualnymi konsekwencjami karnymi swojego działania sprawca obiecuje ofierze poprawę, składa uroczyste przysięgi. Pokrzywdzony chcąc dać szansę na poprawę wnosi wówczas bądź o umorzenie postępowania bądź odmawia składania zeznań.

Należy tutaj przestrzec pokrzywdzonych przed skutkami takiego działania. W toku postępowania przed sądem, w przypadku, gdy pokrzywdzony skorzysta z tego prawa i przy braku innych dowodów, sąd zmuszony jest do uniewinnienia sprawcy, wówczas już oskarżonego. Wyrok w takim przypadku zawiera opis czynu, o który został oskarżony oraz stwierdzenie, że zostaje od popełnienia takiego czynu uniewinniony. Wyrok nie zawiera innych stwierdzeń, w tym przyczyn uniewinnienia. Nie określa, że nastąpiło to na skutek postawy ofiary, która odmówiła złożenia zeznań, a tym samym zabrakło dowodów do skazania sprawcy.

Efektem tego jest posiadanie przez sprawcę wyroku, w którym stwierdzono, że został on oskarżony o przemoc i od tego czynu później uniewinniony. W późniejszym okresie sprawca często posługuje się takim wyrokiem w kręgu swoich znajomych, lub w przypadku ponownego złożenia skargi - przed organami ścigania dla wykazania, że jest np. szykanowany przez ofiarę, która wcześniej złożyła na niego zawiadomienie o jego znęcaniu się nad nią, a później sąd od popełnienia tego czynu go uniewinnił. Dlatego też pokrzywdzeni powinni bardzo ostrożnie korzystać z instytucji odmowy składania zeznań, ponieważ może mieć to dla nich niekorzystne, opisane wyżej, konsekwencje. Korzystanie z tego prawa może być celowe tylko w sytuacji, gdy skrucha sprawcy jest wiarygodna i istnieją poważne przesłanki do przypuszczeń, że przemoc się nie powtórzy.

Ponadto skorzystanie z prawa do odmowy składania zeznań powoduje, że w niezręcznej sytuacji znajdują się świadkowie przemocy, którym prawo wynikające z art. 182 §1 KPK nie przysługuje. Praca z ofiarą przemocy między innymi koncentruje się na uzmysłowieniu tego faktu i zachęcania do daleko idącej konsekwencji i współpracy.

Nie bez znaczenia pozostaje również stosunek potencjalnego świadka do ofiary przemocy. Ofiara przemocy powinna zgłaszać tych świadków, którzy są jej życzliwi. Należy generalnie pomijać tych, którzy „mają oczy, a nie zobaczą” (oculuas habent, et non videbunt). Podstawowym świadkiem jest najczęściej osoba poszkodowana, ale także krewni i powinowaci, małoletnie dzieci niezależnie od wieku. Zeznania dzieci, szczególnie w procesie karnym, mają walor wyjątkowej wiarygodności (ex ore parvulorum veritas – „prawda płynie z ust dziecka”) zwłaszcza, gdy ich zeznawania poparte są stosowną opinia biegłego psychologa. Sąd lub inny organ sprawiedliwości pyta biegłego o zdolności zapamiętywania, przechowywania, odtwarzania i zdolności do kłamstwa czy konfabulacji.

Należy zadbać o to, aby dziecko nie było kilkakrotnie przesłuchiwane. Każde kolejne przesłuchanie niesie ze sobą traumę. Przeżycia związane z przesłuchaniem nie powinny stanowić przesłanki do odstąpienia tej czynności, szczególnie, jeśli zeznanie to wniesie istotne treści w sprawie.

Świadkiem może być także policjant. Interwencja może zakończyć się wypełnieniem tzw. „niebieskiej karty”. Niebieska karta zastępuje zeznania policjantów. Skutkuje to pod warunkiem, ze niebieska karta zostanie wypełniona.

Ofiara przemocy często wycofuje się z prowadzenia sprawy albo na skutek zagrożenia przez sprawcę, który powziął wiadomość o zaistniałym postępowaniu przeciwko niemu, albo na skutek próśb sprawcy, obiecującego poprawę lub radykalną zmianę postępowania wobec ofiary.

Dowody z wyjaśnień podejrzanego (oskarżonego)


Dowodem ważnym, mimo, że podejrzany (oskarżony) może nie mówić prawdy (kłamać), bowiem nie odbiera się od niego przyrzeczenia o obowiązku mówieniu prawdy i odpowiedzialności karnej wynikającego z tego tytułu, są wyjaśnienia podejrzanego (oskarżonego). Po odczytaniu na rozprawie stają się dowodem. Oczywiście treść wyjaśnień weryfikowana jest „mocą dowodową” pozostałych dowodów zebranych w sprawie. Jeśli owe „pozostałe dowody” okażą się słabe, wiarygodnymi pozostaną wyjaśnienia oskarżonego z wiadomym dla sprawy rezultatem. Omnis homo mendel - każdy człowiek jest kłamcą, z urzędu jest nim podejrzany, oskarżony, ale trzeba mu tego dowieść.

Rzeczowe środki dowodowe


W przypadku interwencji policji w miejscu zamieszkania ofiary przemocy, policjant powinien wykonać określone czynności. Do tych czynności poza rutynowym sprawdzeniu tożsamości itp. należy rozmowa z osoba powiadamiającą, rozpoznać sytuację i jej przyczyny (żadne zachowanie, przyczyna ze strony ofiary nie usprawiedliwia przemocy), przeprowadzić rozmowę pouczającą o naruszeniu obowiązujących przepisów i zwyczajowych zasad relacji między ludźmi. Istotnym elementem w tej części jest poinformowanie sprawcę o tym, że przemoc jest przestępstwem i podlega karze. Dobrze jeśli o tym dowie się poszkodowana, bo być może pierwszy raz to usłyszy z ust osoby kompetentnej. Należy też pouczyć o możliwościach dalszego postępowania (wszczęcie postępowania w prokuraturze). Jeśli sprawcą przemocy jest osoba nietrzeźwa, musi być niezwłocznie odwieziona do izby wytrzeźwień.

Jak już wspomniano w innym miejscu, pijany sprawca musi być bezwzględnie izolowany nie z powodu stanu nietrzeźwości, co ze względu na realne zagrożenie dla zdrowia i życia domowników w efekcie zachowań agresywnych. Jeśli nie ma izby wytrzeźwień, zatrzymanie realizuje się w policyjnej izbie zatrzymań. Od zatrzymania sprawcy policja może odstąpić jedynie, gdy nie stanowi on zagrożenia dla poszkodowanych lub na pisemne oświadczenie poszkodowanych, ze sprawca im nie zagraża.

Interweniujący policjant w przypadku osoby nietrzeźwej powinien:

  • działać zdecydowanie i z dużym opanowaniem;
  • zachować odporność na zaczepki, obelgi, przekleństwa, groźby, próbę szantażu;
  • zachować ostrożność i ograniczone zaufanie ze względu na niekontrolowane zachowanie sprawcy;
  • wydawać krótkie, jednoznaczne polecenia;
  • zachować spokój;
  • kiedy jest to konieczne założyć sprawcy kajdanki.

To, czego nie wolno, to:

  • ulec prowokacji i wdać się w dyskusje;
  • być zbyt brutalnym, by nie sprowokować agresji;
  • wyszydzać, ośmieszać, zabawiać się kosztem nietrzeźwego;
  • wdawać się w wymianę epitetów;
  • polecać położenie się spać, wyjść na spacer (pijany sprawca natychmiast podchwyci taką propozycję).

Jeśli sprawca jest trzeźwy, a jego zachowanie zagraża życiu i zdrowiu domowników, powinien on być zatrzymany i przewieziony do jednostki policji. Sprawca przemocy zazwyczaj podczas interwencji policji zachowuję się w miarę spokojnie, co może stwarzać wrażenie, że nie ma powodu do natychmiastowego zatrzymania. Z jednej strony daje to sprawcy poczucie bezkarności, a poszkodowanym odbiera nadzieję na pomoc a czasami nawet sprawiedliwość.

Warto zwrócić uwagę na pewne klasyczne zachowania sprawcy w sytuacji interwencji. Do klasycznych już zachowań należy:

  • przerzucanie odpowiedzialności za zaistniała sytuacje na wszystko i wszystkich poza sobą;
  • próby odwoływania się do męskiej solidarności;
  • próby użycia groźby, szantażu;
  • prowokowanie do użycia siły i środków przymusu bezpośredniego.

Wybiegi te służą odwróceniu uwagi od swoich czynów przez oskarżenie policjanta o brutalność, wywołanie u ofiary współczucia i poczucia winy w związku z wezwaniem policji. Są to typowe manipulacje sprawcy.

Odstąpienie od interwencji jest jednoznacznym sygnałem dla sprawcy, że jego zachowanie nie jest naruszeniem prawa. Sprawca musi być poinformowany o tym, że to, co robi jest przestępstwem i podlega karze.

Dokumentacja lekarska


Obdukcja lekarska jest dokumentem, za którą wnosi się opłatę. Zazwyczaj obdukcja zawiera potwierdzenie faktu odniesionych obrażeń ciała skutkujących jego dysfunkcją na okres poniżej 7 dni, a wypadek taki ścigany jest z oskarżenia prywatnego. Daje to organom ścigania, a później sądowi w oskarżeniu prywatnoskargowym, pewne podstawy do niedowierzania w popełnienie przez sprawcę przestępstwa fizycznego znęcania się i sprowadzania sytuacji ofiary do bycia jednorazowym obiektem przestępstwa lekkiego pobicia lub naruszenia nietykalności cielesnej. Ofiara powinna udać się do lekarza nie po obdukcję, a wręcz po leczenie ze skutków pobicia. W określonej sytuacji wystarczy później wskazać, gdzie znajduje się dokumentacja lekarska i zawnioskować o jej uzyskanie. Dla sądu zapewne większa moc dowodową będą miały zapiski lekarza w historii choroby, niż lakoniczny opis z obdukcji.

Nagrania magnetofonowe


O ile w procesie o rozwód, czy separację, nagranie magnetofonowe może stanowić doskonały dowód o znęcaniu się psychicznym, tak w procesie karnym rzecz ma się inaczej. Nagranie może być dowodem w sprawie pod warunkiem, że nie zastępuje zeznań świadka lub wyjaśnień podejrzanego (oskarżonego). Taśma z oryginalnym nagraniem musi pozostać do dyspozycji organów procesowych. Natomiast słuszne jest dostarczenie wiernego zapisu taśmy. W niektórych przypadkach sąd powołuje biegłego w dziedzinie fonoskopii.

Zdjęcia


Zdjęcia stanowią ważny dokument. Mogą one odzwierciedlać stan mieszkania po kolejnej awanturze, może też odzwierciedlać obrażenia ciała osoby pobitej. Nie jest słuszne, aby z tego typu dokumentacją czekać. Nie należy też zwlekać z tego typu dokumentacją w przypadku sprawcy, ponieważ nikt nie może długo nosi maski nemo potest diu personam fere.

Etap dochodzenia (postępowanie przygotowawcze)


Postępowanie w sprawach o znęcanie się psychiczne i fizyczne oraz w sprawach, gdzie zastosowanie przemocy niebędące jeszcze znęcaniem (np. jednorazowe działanie) spowodowało skutek w postaci obrażeń ciała można podzielić na dwa etapy: postępowanie przygotowawcze i postępowanie przed sądem. Pierwsze zaczyna się w momencie złożenia zawiadomienia o przestępstwie (ustnie lub pisemnie) drugie kończy się wydaniem prawomocnego wyroku.

Opisując w skrócie wymienione etapy należy stwierdzić, że wszczęcie postępowania przygotowawczego w trybie dochodzenia, wyjątkowo w trybie śledztwa, następuje po złożeniu skargi. Nie ma znaczenia, czy skarga została złożona w jednostce policji czy w prokuraturze. W szczególnych wypadkach złożenie zawiadomienia może nastąpić poprzez tzw. ustne zawiadomienie, zapisane w formie protokołu przez prokuratora lub policjanta. Dochodzenia w sprawie przestępstw z użyciem przemocy prowadzą najczęściej funkcjonariusze policji pod nadzorem prokuratura. Po wstępnym zweryfikowaniu zawiadomienia następuje formalne wszczęcie dochodzenia lub zostaje wydana decyzja o odmowie wszczęcia postępowania (gdy skarga jest oczywiście bezzasadna). Dlatego w tej fazie bardzo ważne jest możliwe najpełniejsze udokumentowanie zdarzenia i podanie wszystkich źródeł dowodowych. Dopiero po wszczęciu dochodzenia następuje protokolarne przesłuchiwanie świadków zdarzenia. Jest to najważniejszy etap całego postępowania, ponieważ wówczas są zabezpieczane (a przynajmniej powinny zostać) dowody i od jakości tego postępowania zależy dalszy jego bieg.

Jeżeli zebrane dowody dostatecznie uprawdopodobnią popełnienie przestępstwa jego sprawcy, przedstawiane są zarzuty. Wówczas sprawca staje się dla postępowania podejrzanym, dla którego prawo przewiduje określone uprawnienia. Osoba taka osobiście lub za pośrednictwem obrońcy ma prawo do robienia notatek, odpisów i kopii i uczestniczyć w czynnościach, które są podejmowane. W celu ustalenia przebiegu zdarzenia ma prawo zgłaszać wnioski o dopuszczenie do udziału w innych czynnościach śledczych i dochodzeniowych.

Po zabezpieczeniu materiał dowodowy zostaje oceniony przez prokuratora i po wykonaniu końcowych czynności dochodzenia prokurator sporządza i wnosi akt oskarżenia. Prokurator może też skorzystać z prawa do złożenia do sądu wniosku o warunkowe umorzenie postępowania z jednoczesnym zobowiązaniem sprawcy do wykonania określonych obowiązków (np. podjęcie leczenia odwykowego, czy terapii dla sprawców przemocy). Wiąże się to z okresem próby obejmującym okres od roku do dwóch lat. Istotne jest to, że umorzenie warunkowe postępowania nie świadczy o niewinności sprawcy. Oznacza to, że jeśli nałożone obowiązki zostaną przez sprawcę podjęte, nie będzie dalszego ścigania. W innym przypadku sąd może podjąć na nowo warunkowo umorzone postępowanie.

W przypadku wniesienia aktu oskarżenia rozpoczyna się etap postępowania przed sądem. Ponownie przesłuchiwani są świadkowie i ujawniane inne dowody. Sąd przesłuchuje świadków, poszkodowanych lub poszkodowanego, wysłuchuje wyjaśnień sprawcy. Kiedy ofiarą jest małoletni, sąd może zarządzić na postawie art. 192 § 2 KPK przesłuchanie w obecności biegłego psychologa. Podobnie inni świadkowie mogą być przesłuchiwani w obecności biegłego psychologa, jeśli zachodzi uzasadniona wątpliwość, co do ich stanu psychicznego.

Przed rozpoczęciem przewodu na rozprawie głównej (przed odczytaniem aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego) pokrzywdzony może złożyć wniosek o dopuszczenie jego do udziału w tym postępowaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Ma wówczas na tym etapie postępowania prawa strony, może zadawać pytania świadkom, składać wnioski dowodowe, a w przypadku niezadowalającego wyroku złożyć od niego apelację. W sytuacji, gdy takiego wniosku nie złoży, jego udział w postępowaniu przed sądem ograniczony zostaje do biernego uczestnictwa.

Ofiara przemocy, niekiedy nie rozumiejąc konsekwencji wynikających z dobrodziejstwa prawa, decyduje się tylko na rolę świadka we własnej sprawie. Nie korzysta z prawa dopuszczającego jej do udziału w sprawie w charakterze oskarżyciela posiłkowego na podstawie art. 53 KPK, mimo, że oskarżycielowi posiłkowemu w sprawach o przemoc domowa przysługuje szereg uprawnień kodeksowych. Jak już wspomniano wcześniej, oskarżyciel posiłkowy może działać niezależnie od prokuratora, ponieważ jest stroną w sprawie. Oskarżyciel posiłkowy musi być powiadamiany przez sąd o terminie rozprawy, otrzymywać odpisy orzeczeń, zarządzeń wydanych przez sąd, które może zaskarżyć. Może mieć pełnomocnika (adwokata) działającego w jego imieniu, zadawać pytania świadkom przesłuchiwanym przez sąd w czasie rozprawy, ustosunkowywać się do tego, co powiedział oskarżony lub jego obrońca, może zgłaszać wnioski dowodowe (przesłuchanie dodatkowych świadków), przeglądać akta sprawy, robić notatki, składać wnioski o sprostowanie protokołu z rozprawy, zgłaszać inne wnioski, chociażby o uzupełnienie przewodu sądowego, zabierać głos w momencie, kiedy kończy się rozprawa, tuż przed wyrokiem. Jeszcze innym uprawnieniem wynikającym z prawa jest możliwość zaskarżenia wyroku (jedynie w części dotyczącej winy, nie kary) i żądanie uzasadnienia.

Po zapoznaniu się z całym zgromadzonym materiałem dowodowym sąd wydaje wyrok. Po ocenie materiału dowodowego, dokonuje kwalifikacji prawnej czynu, ustala stopień winy i wymiar kary oraz sposób jej wykonania. Następuje to po końcowym wysłuchaniu głosów stron i zamknięciu przewodu sądowego. Sąd ma obowiązek ustalenia rozmiaru winy sprawcy i wydania orzeczenia, co do kary i środków karnych umieszczając to w pisemnym wyroku.

Wyrok musi być ogłoszony. Od wyroku przysługuje stronom prawo złożenia apelacji w terminie 14 dni od otrzymania wyroku z uzasadnieniem. Wniosek o uzasadnienie należy złożyć w ciągu 7 dni od ogłoszenia wyroku.

W przypadku, kiedy sąd korzysta z dobrodziejstwa warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności i poddaje skazanego okresowi próby, nakłada na niego pewnego rodzaju obowiązki, z których wykonania sprawca jest zobligowany się wywiązać. Okres próby zawiera się w przedziale od 2 do 5 lat. Sąd w tym okresie zobowiązuje skazanego do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzone przestępstwem, do innego stosownego zachowania się, jeśli to przyczyni się do nie popełniania przez niego ponownego przestępstwa (przemocy), przebywania w określonych miejscach lub środowisku, powstrzymywania się od picia alkoholu oraz do innych zobowiązań, które mogłyby w diametralny sposób poprawić sytuacje w rodzinie. Sąd na okres próby może oddać skazanego pod nadzór kuratora sądowego, który czuwa nad realizacją wyroku, ocenia zachowanie skazanego i składać w tym zakresie stosowne sprawozdania.

Jeśli skazany w okresie próby popełni takie samo przestępstwo, jeśli nadal stosuje przemoc, nie wykona postanowienia sądu, sąd zarządza wykonanie kary na podstawie art.75 §1 KK: „Sąd zarządza wykonanie kary, jeśli skazany w okresie próby popełnił podobne przestępstwo umyślne, za które orzeczono prawomocną karę pozbawienia wolności” i §2 KK: „Sąd może zarządzić wykonanie kary, jeżeli skazany w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności, gdy popełnił inne przestępstwo niż określone w §1 albo, jeśli uchyla się od uiszczenia grzywny, od dozoru, wykonania obowiązków lub orzeczonych środków karnych.” Takim obowiązkiem może być zobowiązanie skazanego do podjęcia leczenia się z uzależnienia od alkoholu.

Zakończenie


Gabinety lekarzy rodzinnych, psychologów oraz psychiatrów odwiedzają osoby, które zgłaszają wiele dolegliwości somatycznych, których podłożem jest przemoc. Czasami ofiary przemocy nie zdają sobie z tego sprawy, koncentrują się na skutkach zdrowotnych, pomijając z różnych powodów przyczyny takiego stanu zdrowia. Nie zawsze też lekarz czy inny specjalista służby zdrowia jest wyczulony na sprawę przemocy. Niekiedy tylko brak wiedzy w tej kwestii czyni go niekompetentnym. Udzielenie pomocy może przyczynić się do zmiany postawy ofiary wobec doznawanej krzywdy, nakłonić do skorzystania z pomocy wyspecjalizowanych ośrodków i grup samopomocowych. Aby jednak skutecznie pomóc potrzebna jest wiedza w tej dziedzinie. Przedstawione opracowanie może spełnić rolę przewodnika.




Bibliografia


  • Kodeks Karny, Kodeks Postępowania Karnego Kodeks Karny Wykonawczy.
  • Badura-Madej Przemoc w rodzinie Interwencja kryzysowa i psychoterapia, Wyd. Uniw.Jagiellońskiego, Kraków 2000.
  • Kędziela K., Korzystaj z prawa, 2 §1 Wyd. PARPA Warszawa 1996.



Opublikowano: 2005-06-08



Oceń artykuł:


Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu